Fragmenten uit het dagboek van Fons Horsthuis, een diepgelovige katholieke Oldenzaler. Hij woonde samen met zijn moeder en twee zussen aan het kerkplein.
Eerder verschenen in het boek ‘De Ondergrondse’ uit 1998 van Coen Hilbrink.
- 17 februari 1941 – De Joden moesten zich vanmorgen melden op het stadhuis. Ze leven in schrik en angst.
- 8 augustus – Deze week zijn in Hengelo en andere plaatsen de jodenkerken verwoest. Alles wat ze maar kapot konden krijgen, hebben ze stuk geslagen. De Joden hier zijn hier ook wel
bang voor, want ze zagen wel dat ze er zo langzamerhand alles uitgehaald hebben. - 29 augustus – Burgemeester G. Bloemen is afgezet. Er is nog geen opvolger benoemd. De hele nacht zijn de Duitsers de stad uit getrokken en de mensen hier in Oldenzaal lijken wel gek. Ze menen dat binnen een paar dagen het einde komt want, en hier komen de geruchten: in Duitsland is de staat van beleg afgekondigd. De Hitlergroet mag niet meer gebracht worden. De hakenkruisvlag is verdwenen. Een vrouw of meisje over ‘t spoor heeft met letters in de lucht het woord ‘vrede’ zien staan, met op iedere letter een punt. Wintels houdt nog vol dat het spoedig is afgelopen. De mensen houden de vlaggen gereed en in Denekamp hebben ze in enkele buurten al papieren rozen gemaakt. Ook houden ze zich gereed voor ‘Bijltjesdag’. Ik denk wel soms, want ik ziet het einde nog nergens naderen, ben ik gek of is de rest gek?
- 17 september – Het is werkelijk terreur. Burgemeester Bloemen is ‘s nachts om vier uur opgehaald en zit nu nog in Enschede gevangen, en de Jodenjongens van Zwartz, Joseph Meijer, Cohen (die hier voorzanger was), Weijl en nog anderen, een achttal, want hier zijn niet zoveel Joden meer. Het moet iets verschrikkelijks voor de families zijn geweest toen ze gehaald werden. Ze zijn al naar Duitsland gebracht. Men beweert voor werk in de zinkwitfabrieken en dergelijke en dat houden ze niet lang uit. In Enschede zijn ook een paar honderd mensen, Joden, doktoren, zo allerlei, opgehaald.
- 17 oktober – Deze week kregen de Joodse families bericht van de jongens die opgehaald zijn. Ze waren naar Mauthausen (Oostenrijk) gebracht, een streng concentratiekamp. Van allen was bericht ontvangen, behalve van Heijman Cohen. De burgemeester moet in het concentratiekamp hard werken, notabene met schep en kruiwagen. Ik geloof nooit dat hij dat lang uithoudt, want hij was de laatste tijd al afgevallen.
- 20 oktober – Twee Joden zijn al als slachtoffer gevallen, namelijk Heijman Cohen en Löwenstein, een jonge man. Hij laat een vrouw en een kind achter. Vanmorgen liep de vrouw nog over de markt en vanmiddag was het doodsbericht er. Hoe worden deze mensen van kant gemaakt? Wat voor winter gaan we tegemoet? Misschien valt het nog mee en zien we alles te zwart in…
- 22 oktober – Weer een doodsbericht. Nu weer een jongen van Weijl. Het is voor de ouders om gek te worden. Men zegt dat er bij Linz een proefstation is voor gas en dat deze Joden daarvoor gebruikt worden. Het is hemeltergend en de straffen zullen niet uitblijven.
- 31 oktober – Weer drie Jodenfamilies hebben een doodsbericht gekregen. De zoon van Nathan Muller, de advocaat, de zoon van Joseph Meijer en mijnheer Horneman. Deze was pas een maand of vier getrouwd en woonde aan de Bentheimerstraat.
- 19 november – Gisteren zijn hier driehonderd kaalgeschoren gevangenen doorgekomen met de trein, die van Hollandse concentratiekampen naar Duitsland zijn gebracht. Het waren Joden en ook anderen. Men meende dokter Bommel van Vloten vrij gezien te hebben. De trein werd echter te streng bewaakt, zelfs met machinegeweren.
Rechts Horsthuis en links Blazer
- 23 januari 1942 – Onze buren, de familie Blazer, halen hier water omdat hun leiding bevroren is. Deze zijn Joden en hebben alles wat ze bezaten bij het bombardement van Rotterdam verloren en nu leven ze nog in schrik en angst dat de man, een beroepsviolist, gehaald wordt.
- 14 maart – Deze week donderdag 12 maart hebben de Deutsche Polizei een inval gedaan bij Nathan Muller aan de Spoorstraat. Ze hebben de hele inhoud van de brandkast meegenomen. Ze staken het maar zo in de binnenzak. Zelfs de inhoud van de portefeuille en de portemonnaie van zijn vrouw vorderden ze nog op. Daarna zijn ze verdwenen. Ik geloof dat het een regelrechte roofoverval was. Het is alleen bekend bij de Joden en dezen durven niets te zeggen. Het werd mij in vertrouwen verteld door Blazer, onze Jodenbuurman. Ook zei hij, dat ik Alkmaar alle Joden de stad hadden moeten verlaten en alles moesten achterlaten, en in nog meer plaatsen in Holland.
- 3 mei – Vandaag voor het eerst moeten de Joden een handgrote gele ster dragen waarin in het midden staat ‘Jood’. Ik vind het een echte minderwaardige maatregel. De hele dag had ik er nog geen zien lopen, maar vanavond gingen ze met hun opzienbarende decoratie naar de kerk.
- 19 mei – Vanmorgen hebben alle Oldenzaalse Joden van 8 uur tot 11 uur voor het politiebureau gestaan. Toen werd hun bekendgemaakt, dat ze allen hun herenfietsen moesten inleveren. Ook mag van nu af aan niemand meer een Jood groeten of ermee praten. Wordt men betrapt, dan krijgt men een kenteken te dragen.
- 3 juli – De maatregelen tegen de Joden zijn weer verscherpt. De pastoor van Losser zit nu in het concentratiekamp. Het is werkelijk verschrikkelijk hoe diegenen, die zich tegen het nazidom verzetten, vervolgd worden met alle middelen.
- 10 augustus – Vannacht kwamen er een grote menigte vliegtuigen over. Bijna een uur aan een stuk. Ook werd er met mitrailleurs geschoten en vielen er wat bommen in de verte… Roosje Blazer had de schrik zo te pakken, dat ze moord en brand begon te schreeuwen, zodat ik het hier in huis nog hoorde. Misschien heeft ze dat nog van Rotterdam overgehouden.
- 26 augustus – Morgenvroeg moeten verschillende Joden die voor een dag of acht gekeurd zijn, naar een kamp in Putten. Ook onze buurman Blazer kwam afscheid nemen. De vrouwen blijven hier. Het is werkelijk een ellende als je het ziet.
- 9 september – De Joden zitten in Putten en moeten nu aardappels rooien. De wasserij van Cohen heeft nu een ‘Verwalter’ gekregen en de strijkster van V. , een N.S.B.’er, is nu bedrijfsleider en speelt nu de baas, terwijl Jules Cohen en zijn zusters maar gehoorzaam de bevelen van dit illustere gezelschap moeten opvolgen.
- 20 september – Deze week hebben ze Melammet, de koster van de Jodenkerk, weggebracht. De politie heeft hem ‘s avonds al gehaald. Hij is een Litouwer van geboorte, maar woont hier al vijftig jaar. Hij is 72 jaar. Zijn vrouw is 74 en moest ook mee, maar deze kreeg van dokter de Bruin een bewijs dat ze te bed lag met galstenen. De agenten haalden mevrouw Blazer om nog nummers in de kleren te naaien. Ze zeggen dat hij al naar Polen is. Maar wat willen ze toch beginnen met zulke oude mensen?
- 3 oktober – Gisteravond zijn de Joodse vrouwen met de kinderen gehaald, waarvan de mannen en zonen in de kampen zaten. Ook onze buurvrouw Blazer en haar dochtertje.
Alles speelt zich af in het donker. Toen het donker was, zijn de agenten uitgestuurd om ze te halen. Direct meegaan, was lijfgoed meenemen en om tien uur zijn ze in een autobus naar Zwolle gebracht. Vandaar gingen ze naar Westerbork en dan in gezinsverband naar Polen. Dot wordt gezegd, maar of het waar is? De huizen zijn direct verzegeld. Vanmorgen was het al in de hele stad bekend en iedereen vindt het verschrikkelijk en is er van onder de indruk… Hitler heeft in zijn laatste rede nog gezegd: “Juden die müssen ausgerottet werden.” Maar als je dit ziet, dringt zich de afschuwelijkheid van dit systeem in je op. Wij waren juist naar het Lof, toen moeder zag dat mevrouw Blazer alle licht aan had en geen gordijnen dicht. En daarom ging ze even waarschuwen, anders heb je zo een proces verbaal. Meteen toen moeder belde, komt ze aan de deur en zegt: Ik moet weg met mijn dochtertje en dank u nog voor alles. De agent kwam uit de kamer en moeder is terug gegaan. Ze was nog helemaal ontdaan toen wij thuis kwamen. - 12 oktober – Vanmorgen was meneer Zwartz hier, die mij vroeg of ik gevolmachtigd was van mijnheer Blazer. Nu bleek echter dat ze vergeten hebben me de volmacht door te geven. Blazer kreeg nog 400 gulden doorgestuurd van de Bank Rosenthal voor instrumentenschade in Rotterdam. Dit kon nu niet geïnd worden, maar dat is het minste. Meneer Zwartz zei dat er nu veertienduizend Joden in Westerbork waren en dat het kamp berekend was op zesduizend, zodat er velen geen onderdak hadden en er verschrikkelijk honger werd geleden. Hij verzamelde nu bij de Joden etenswaren en datgene wat er nog in de Joodse verlaten huizen was en dat stuurden ze vanmiddag nog per expresse weg. Ik heb nog bij buren en kennissen wat verzameld en heb toen alles in een doos gepakt, bij Zwartz bezorgd, die het dan meestuurde. De onmenselijke manier waarop de Joden behandeld worden,is werkelijk niet om aan te zien.
- 14 oktober – Een nieuwe gruweldaad is weer bij de andere gevoegd. Vannacht hebben ze weer in een tiental gezinnen gehaald. Bijna allen socialisten, o.a. De Groot en vrouw, Boekestein en vrouw, Hutten en vrouw (K.D.P.) en anderen. De mannen hebben ze direct vannacht meegenomen en de vrouwen zijn vanmorgen om zeven gegaan. Waarheen? De kinderen hebben ze in de nacht op straat gezet. Ze werden we door buren of bekenden opgenomen. De huizen zijn verzegeld. Wat hiervan de bedoeling is? Men zegt dat het ook in verband zou staan met bommen op de spoorweg naar Hengelo, maar dat kunnen ook wel praatjes zijn. Veel mensen die op de ‘lijsten’ staan, waren gewaarschuwd en hebben niet thuis geslapen.
- 16 oktober – De vrouwen hebben ze meegenomen naar Almelo en na een verhoor hebben ze ze ‘s avonds weer laten gaan. De mannen zijn naar Amersfoort gebracht. Daar is het concentratiekamp vergroot. Ze zeggen dat ze gehaald zijn in de plaatsen van Oldenzaal tot Amersfoort. Ikzelf heb een soort depressie. Als ik vanuit mijn slaapkamer dat lekkende gootsteentje zie van de buren die gehaald zijn, want ze hebben vergeten het waterleidingkraantje helemaal te sluiten, dan word ik er wee van, want ik weet dat ze in Westerbork zijn er daar moet verschrikkelijk honger geleden worden. Een troost heb ik gelukkig nog en dat is, dat er Eén is die alle onrecht straffen zal en de werkelijke schuldigen kent.
- 18 oktober – Gisterenavond sprak H.M. de Koningin voor Radio Oranje. Eerst herdacht ze de terecht gestelden, ten tweede hoe ze het onrecht dat de Joden werd aangedaan voelde, alsof het haarzelf was aangedaan, ten derde dat ze wist hoe moeilijk het was voor de arbeiders hun plicht te doen tegenover het vaderland…
- 19 oktober – Vanmorgen was er een kaart van de familie Blazer uit Westerbork om alstublieft levensmiddelen te sturen en daar weet ik bijna geen raad op.
- 20 oktober – Gelukkig heb ik nog wat bij elkaar kunnen krijgen en heb het er nog heen gestuurd. Ook was de vrouw van Cohen (Möske) er nog om fruit voor de kinderen van haar dochter die daar ook is. Deze konden we nog wat peren geven. Ze stuurde er om de andere dag een pakje naar toe. Het is in het kamp alles wel geregeld. Daar zijn allemaal Joden voor aangesteld. De Joodse Raad schijnt nog wel invloed te hebben. Van verschillende kanten vragen ze me nu iedere keer of we voor de Winterhulp geven, want geven in de bus en tekenen op de lijst omdat ze doodsbenauwd zijn voor de N.S.B. en dan zeggen ze ook nog dat ze niet geven. Wij hebben de collectanten tot nu toe altijd afgezegd en ik vind het laf van de anderen omdat ze ons alleen laten staan.
- 26 oktober – Vanmorgen nog een pakje met levensmiddelen naar de familie Blazer gestuurd.
- 29 oktober – De Joden van Westerbork zijn in het begin van de week doorgestuurd naar Polen. Of de Blazers onze pakjes nog gekregen hebben?
- 15 november – Iets afschuwelijks moet me van het hart. Deze week vertelde de vrouw van Cohen, dat er in Westerbork zesduizend Joden doorgestuurd waren. Hieronder zijn vrouwen en kinderen, ouden van dagen en halve zieken. Ze gaan over Groningen naar Duitsland. De algehele stemming is, dat ze te werk gezet worden in Polen. Als dat waar is, waarom mogen deze mensen dan zo goed als niets meenemen? Wat kunnen ze met kinderen, ouden van dagen en halve zieken beginnen? Een nationaal-socialist in Nordhorn had tegen Jo gezegd (nadat die hem uitgehoord had over wat de Hollanders dachten, wat er met de Joden gebeurde die weggevoerd worden): “Ze worden doodgeschoten.” Van al die Joden die z.g. naar Polen gegaan zijn, hebben de families die nog hier zijn nog nooit iets weer gehoord en een Jood is toch gehaaid genoeg om op een of andere manier wel eens een bericht door te sturen.
18 november – Vannacht zijn er weer Joden gehaald. Ook de dames Lea en Sien Cohen van de wasserij. Juul en zijn vrouw niet. Ook nog de weduwe Cohen met Betje, Löwenstein en vrouw en nog anderen. Er zijn er nu niet veel meer over. Juul en zijn vrouw sprak ik nog en ze zeiden dat ze het wisten dat het gebeuren zou. Bij anderen hadden ze het gezien, maar nu ze het zelf meegemaakt hadden, wisten ze pas hoe verschrikkelijk het eigenlijk was. Bernard Hassink en zijn vrouw hebben ‘s avonds, toen de agent Hosemans en een marechaussee er al waren, nog afscheid van hen genomen. Hoe afschuwelijk je het ook vindt, de dagorder wordt gewoon afgewerkt. Ik heb een hele strooptocht gehad en het resultaat: 3 liter melk, een kaas, een half pond boter, een half zwart brood, en tot besluit kreeg ik van tante Anna uit Rossum nog een tas met appelen.- 20 november – In Denekamp hebben ze ook een dertigtal Joden opgehaald en de andere morgen hebben ze, namelijk de vuile N.S.B.’ers, verschillende mensen, bakkers en winkeliers, die naar de Joden nog gauw wat levensmiddelen gebracht hadden om mee te nemen, vastgezet in de lege huizen van de opgehaalde Joden. Gisteravond om zes uur hadden ze nog gezeten.
- 6 december – De Pool die bij Jo in Nordhorn in de bakkerij werkt, is drie weken met verlof naar huis geweest. Hij zei… De Joden maken ze allen af in Lagers door elektriciteit of in de bossen in grote kuilen of door ze op de rand van een afgrond dood te schieten. De Joden uit Holland kwamen wel in Polen aan, maar dan gingen ze dezelfde dag weg. Het was hem verteld door zijn moeder. Ze wonen in K.
- 11 december – Bij de laatste ophaling van de Joden heeft Bora Hedeman uitstel gekregen omdat haar moeder hulpbehoevend was. nu heeft ze de vorige week haar moeder naar het ziekenhuis gebracht en nu is ze verdwenen. Waar ze heengaan en hoe ze dat klaarspelen weet ik niet.
- 17 december – De agenten Hosemans, De Leeuw en Hofstee hebben hun eervol ontslag gekregen omdat ze op de Dag van de Politie geweigerd hebben te collecteren voor de Winterhulp. Móet men weigeren te collecteren als men zijn gezin brodeloos maakt???
25 februari 1943 – Hitler heeft een Proclamatie uitgevaardigd waarin onder andere gezegd wordt dat het Jodendom in Europa volledig zal worden uitgeroeid, en dat er met de levens der buitenlanders geen rekening zal worden gehouden nu het Duitse volk zoveel levens ten offer moet brengen…- 2 maart – Cohen is uit zijn huis gezet. Hij moest bij Joseph Meijer intrekken en in zijn huis komen nu twee N.S.B. politieagenten met gezin, één beneden en één boven.
- 3 maart – Jules Cohen zei vanmorgen tegen mij: “Ik ben wel uit mijn huis gezet, als ze mij maar in Oldenzaal laten.” Ik hoop het voor hem.
- 19 maart – De familie Jules Cohen is gisteravond gehaald. Jules mocht van de oude buren nog afscheid nemen. Hij was er volgens hen beroerd aan toe. Zijn hele leven hier gewoond en gewerkt en nu zo weggesleept. En waar naar toe? Het is afschuwelijk. Ik kan op het ogenblik niet meer naar de Engelse zender luisteren, want ik kan het niet verdragen. Jaar in, jaar uit: “We zullen dit doen en dat doen… Als we komen.. Zodra het vrede is… Niemand zal zijn gerechte straf ontgaan… Wij hebben numeriek het overwicht in de lucht… enz, enz.” Ik weet dat de hulp van buiten moet komen en komen doet ze ook, maar ik schakel mijn verwachting nu maar een maand uit.
- 29 maart – Gisteren hebben ze de laatste Joden gehaald. Bijna allen oude mensen. ook de hulpbehoevenden die op het ziekenhuis waren. De zusters die ze afgeven moesten, Ziemerink die ze onder dwang halen moest, allen zijn er ontdaan van, maar alles neem zijn gang. Het programma wordt afgewerkt. Het concentratiekamp van Ommen is ontruimd en als dit waar is, zou het bestemd zijn voor de geestelijken die binnenkort zouden worden opgehaald. Als er geen hulp van buiten komt, gaat de vernietiging steeds maar door. Ik hoop dat bij O.L. Heer gauw de maat vol is.
- 30 april – Radio Oranje valt over het algemeen niet in de smaak. Dat komt omdat de Koningin door haar regeringsbeleid vlak voor de oorlog veler sympathie verloren heeft. Het zal mij benieuwen hoe deze toestand zich zal gaan ontwikkelen.
- 21 oktober – Op de data 9 en 10 november zal er door een natuurramp een eind aan de oorlog komen. Zo slepen de mensen zich met allerlei voorspiegelingen door deze afschuwelijke tijd heen. De voormalige wasserij van Cohen wordt nu afgebroken. J. en B. H. kunnen nu wel menen dat hiermee de steen des aanstoots verdwenen is. Het helpt hun niets. ‘De daad blijft’. De heler is niets beter dan de steler. Het is en blijft een schanddaad.
16 mei 1944 – Vannacht hebben ze alle zigeuners, ook hier waren er nog elf, opgehaald en deze zijn net als de Joden naar Assen (dus Westerbork) gebracht. Zeker nog zuivering van het Arische ras!
Stolpersteine – De Joodse families in Oldenzaal