Dagboek van een tekenleraar - Oorlogsdoden Oldenzaal

Ton Stappers hield in 1941 enkele maanden een oorlogsdagboek bij. Uitgebreid zijn hierin de gebeurtenissen in Europa en de rest van de wereld beschreven. Hier zijn notities over Oldenzaal.

Ton achter de piano en zijn vrouw met bloemen bij de Boeskoolrevue

Hij was tekenleraar aan het Twents Carmellyceum, organist in de Drieënheidskerk en hij zorgde voor de muziek voor de Boeskoolrevue. Hij was getrouwd met de bekende Adrie Stappers-Vürtheim, schrijfster van diverse boeken over Oldenzaal o.a. Acht eeuwen Oldenzaal en zij deed de regie bij de Boeskoolrevue. Ook zat ze in de gemeenteraad met het Sociaal Politiek Verbond.

Zondag 2 Maart 1941 – Gistermiddag wandelden in Oldenzaal in de voorjaarszonneschijn twee Duitse officieren, één onderofficier en een dame in een zwarte bontjas. Ze hadden twee honden bij zich. Op de hoek bij Dr. de Bruin hebben deze gedistingeerde wandelaars een paar Unie-colporteurs de Unie-krantjes uit de handen geslagen en verscheurd, en de banden van de arm afgetrokken. De zaak is meteen doorgegeven aan de Ortskommandant en de Provinciale leider van de Unie, de heer Noë uit Hengelo. We hopen dat dit muisje een staartje zal hebben. Er schijnt later van Duitse zijde verontschuldiging te zijn aangeboden. Oldenzaal raakt vol met Duitsers, het wemelt ervan. Alle winkels waren vanmiddag tjokvol en alles slepen ze leeg. Bij Borghuis een flinke bestelling voor villa Eugeria. Men zegt dat daar Generaal Christiansen zit. Of het waar is? In elk geval is het er erg ‘hoog’ al is ‘t in de ‘Hel’. Het huis van Kan naast Hazewinkel op de driesprong Molenstraat-Bentheimerstraat-Denekamperstraat is ook bezet.
Dinsdag 4 Maart – In Oldenzaal zitten zeker wel een 1000 Duitsers. In het huis van Kan zit een ‘Orts-Krankenstube’. Volgens de kinderen zitten er vijf zusters. Bij Vastert moet zaterdagavond een clubavond geweest zijn voor Duitsers en Duitse vrouwen, natuurlijk die ‘pro’ zijn. Officieren moeten tegen de Unie zijn en beweren dat ze lijsten aangelegd hebben van mensen die anti Duits zijn. Na de oorlog zullen er héél wat mensen hun betrekking verliezen en héél wat winkels gesloten worden.
Zondag 9 Maart – Gisteren kleine strubbelingen geweest hier in Oldenzaal. Unie-colporteurs deelden gratis krantjes uit, die grif werden aangenomen. N.S.B.’ers trachtten hierop hetzelfde te doen, maar het publiek bleek er niet van gediend en nam ‘Volk en Vaderland’ niet aan. Resultaat: kibbelen!
Donderdag 13 Maart – Vannacht is er hevig gevochten. Omstreeks 12 uur werden we opgeschrikt door een hevige bom, waarvan ‘t hele huis trilde. Achteraf bleek een Engelser bommenwerper door de Duitse nachtjager neergeschoten en bij Noord Deurningen brandend neergestort. Drie of vier piloten dood, één heeft ‘t er levend afgebracht en zou nu in een Duits ziekenhuis liggen. Maar de Duitse jager moet toch even later ook zijn neergestort. En in Oldenzaal is weer een Katholieke school, de Radboud- en Plechelmus-jongensschool in beslag genomen. Nu moeten die leerlingen maar weer hier en daar zo goed als ‘t gaat ondergebracht worden. ‘t Komt er niet op aan of de Nederlandse jeugd behoorlijk onderwijs krijgt of niet. Des te beter komt de Duitse superioriteit en hoogkultuur hier tegenover uit! Eén van de startbanen van het vliegveld moet klaar zijn. Men zegt dat Christiansen de 15e zal komen inspecteren.
Zondag 16 Maart – De verongelukte slachtoffers van ‘t neergestorte vliegtuig in Noord Deurningen liggen er nog steeds, met een laken bedekt.
Maandag 17 Maart – Gisteravond was er een oploop op de rondweg. De Bata-jongens liepen daar in hun volle landverraders-uniformen. En er achter wel honderden mensen en kinderen. die dreigden en zongen: Wij willen Holland houden en het Wilhelmus. Vijf marechaussees hebben de menigte uit elkaar moeten drijven. Men zegt dat Oldenzaal reeds gedreigd is met straf of boete, als dat ‘gedonder met de Bata’ niet op zou houden. Men zegt dat een Oldenzaler, gewezen Hollands soldaat en leider van de R.K. Verkenners – thans in politiedienst van de Duitse S.A. – in Polen gesneuveld is. Vanmorgen zijn de slachtoffers van het neergestorte vliegtuig in Denekamp begraven. De Duitse weermacht had kransen besteld.
Dinsdag 18 Maart – Men ziet de Oldenzaler, die gesneuveld zou zijn, in levende lijve door Oldenzaal paraderen. Dus allemaal praatjes.
Zondag 23 Maart – De Oldenzaler, die gesneuveld zou zijn, loopt in z’n burgerpakje en niet in het S.A. uniform. Men zegt: …. dat deze jongelui hier in hun eigen land in burger moeten rondlopen om spionagediensten te verrichten – …. dat in de eerstvolgende dagen de N.S.B. nog de laatste kans krijgt om hier aan het bewind te komen en dat velen van hen weer verantwoordelijke posities zullen krijgen. Lukt het hen deze keer niet dan krijgt de Unie de beurt. God geve dat het zal gebeuren.
Maandag 24 Maart – Gisteravond en nacht zéér druk en onrustig in Oldenzaal geweest. Rond 10 uur hoorden we schieten, eerst een stuk of zes, later nog drie schoten in onze buurt. Op ‘t oor 20 revolverschoten, maar we weten het nog niet wat het geweest is. Rondom Oldenzaal verhief zich aan de hemel een net van zoeklichten, een fantastisch gezicht, helaas dat ze behoren tot de helse oorlogsmachinerie van onze verdwaasde wereld. Zeer druk is er gevlogen, later in de nacht ook een bom gehoord, men zegt bij Lattrop.
De leraren van het Lyceum, Ton Stappers zittend 2e van rechts

Vrijdag 28 Maart – Het gastenkwartier van ‘t Carmel-klooster is nu ook al in beslag genomen door de Duitsers.
Zondag 30 Maart – Er schijnen in de afgelopen week weer treinen vol busgroenten over de grens gegaan te zijn. Ook waren Duitse verloven ingetrokken. Verder gingen treinen vol materiaal voorbij, die uit België en Frankrijk kwamen en voor Posen bestemd waren.
Maandag 31 Maart – Gisteravond is er weer een volksoploop achter het aangeklede Bata-jongetje aan geweest. Twee dagen per week krijgen we nu ondermelk, alias varkensvoer, in afwachting van de melkdistributie.
Woensdag 2 April – Ons N.S.B. buurjongetje schijnt vorige week een keer flink afgerost te zijn. Zijn vader heeft aan de jongensschool (de leerlingen zijn zeker de daders) een briefje gestuurd, waarin hij dreigt met de Deutsche Polizei als het wéér gebeurt. Morgen vertrekt vanuit Nederland een trein naar ‘t Duitse bergland met 40 Nederlandse vrouwen, moeders van grote gezinnen, die 4 á 5 weken voor ‘Erholung’ daarginds zullen vertoeven. Ook een trein met kinderen. Wat vinden we dat toch allemaal mooi!
Donderdag 3 April – Hier is de blokhut van de Verkenners in beslag genomen. De Padvinders- en Verkennersorganisatie is opgeheven, als zijnde te veel ‘Engels’. Het kapitaal is in beslag genomen. Ook het St. Josephgebouw wordt in beslag genomen.
Palmzondag 6 April – Vandaag zijn wel een 70-tal keurige luxe legerauto’s, alle genummerd en elk met alleen een chauffeur voorbij gekomen, richting Bentheim. Aan de andere kant zijn weer treinen vol manschappen binnengekomen, je snapt er niets van. Oldenzaal heeft een waarschuwing gekregen. De burgemeester is bij de Gestapo moeten komen en heeft ‘t consigne gekregen, als er weer iets in Oldenzaal gebeurde zou er een zware straf volgen. De burgemeester en een paar honderd burgers achter slot of zoiets. Toe maar! De hoofden van de scholen zijn allen op ‘t stadhuis moeten komen en hebben op hun beurt de kinderen weer gewaarschuwd!
Witte Donderdag 10 april – Vandaag een mooi verhaal gehoord. Een boer hier in de buurt heeft, tegen z’n zin, een dag of vijf een Duits officier onderdak moeten verlenen. Bij ‘t afscheid nemen bleek ‘t een Engelsman te zijn in orde maken.
Dinsdag 15 April – De Joden hier moeten allemaal hun radio-toestellen inleveren. Als er iets aan beschadigd is, moeten ze het eerst voor eigen rekening laten repareren.
Zondag 20 April – Hitlers verjaardag. Ter ere hiervan hingen bij alle Duitsers hakenkruisvlaggen uit. Deze hadden ze netjes thuisgestuurd gekregen en ze waren verplicht ze op te hangen.
Woensdag 23 April – Eén van de Paters Carmelieten zit in een concentratiekamp. Hij schreef aan zijn medebroeders: “Bidt in Godsnaam niét dat ik vrijkom, want ik wil als laatste het kamp verlaten; Ik kan hier zegenrijk werk verrichten.” In hetzelfde concentratiekamp zat minister Goseling gevangen, hij schijnt al maanden dood te zijn. Zijn vrouw kreeg echter nu pas een bericht, telefonisch: Mevrouw uw man is dood, als U zijn as wilt hebben, moet U zich vervoegen aan dat en dat adres. Gisteravond was er bij onze buren N.S.B. vergadering, ongeveer 30 personen waren er aanwezig.
Zondag 27 April – De R.K. jongensschool is sedert de vakantie weer vrij gegeven. Met ingang van morgen worden onze aardappelen gerantsoeneerd, het broodrantsoen wordt echter met één dag verkort. Donderdagnacht hebben in Oldenzaal op de Ganzenmarkt 25 vrachtauto’s, elk met vier zware meer dan manshoge projectielen gestaan. Alles was afgezet. Vanmorgen kwam een hele staf voorbij, wat Minister von Fritsch bleek te zijn.
Dinsdag 29 April – Vanmiddag was hier bezoek van Rijkscommissaris-Rijksminister Dr. Seijs Inquart. Hij sprak de troepen toe die in de meisjesschool liggen. De troepen uit Oldenzaal zullen deze week, zegt men, vertrekken naar Polen of Griekenland. Wij krijgen dan nieuwe troepen en wel vliegeniers, het vliegveld schijnt dan ook klaar te zijn. Achttien N.S.B.’ers uit Oldenzaal zijn vertrokken met bestemming België, waar ze de orde moeten handhaven, omdat de Duitse bezetting het niet meer houden kan. Verduistering is daar afgeschaft omdat het voor de Duitsers te gevaarlijk is. De aardappelvelden worden daar bewaakt, omdat anders de aardappelen uit de grond opgegraven worden. Er is daar reeds bittere hongersnood, nog veel erger dan hier. Aardappelschillen worden per kilo verkocht. Aardappels kosten 75 cent de kilo.
Donderdag 1 Mei – Dag van de Arbeid. De grote feestdag in Duitsland, zal ook in Nederland gevierd worden. Goddank hebben de scholen geen vrij, alleen op verzoek van de ouders voor kinderen die dat wensen. Burgemeester Schaepman uit Borne is ontslagen, terwijl burgemeester van de Heijden van Denekamp op de nominatie staat. Hoe zal ‘t met onze burgemeester Bloemen gaan?
Vrijdag 2 Mei – Het gerucht van ‘t ontslag van de burgemeester van Borne schijnt niet waar te zijn. Och, er gaan zoveel geruchten. Men zegt …. dat er in Duitsland luchtalarm gemaakt wordt, wanneer er ergens een oproer uitbreekt. Wanneer dan alle mensen in de schuilkelders zitten, worden de oproerkraaiers eruit gehaald en doodgeschoten…. dat op 1 mei de arbeiders niet het hun toekomende loon en de gebruikelijke premie gekregen hebben, maar dat dit gestort werd in de kas van de ‘Winterhilfe’.
Zondag 4 Mei – Gisteravond hebben al de heren van de Bentheimerstraat (en nog andere) de telefoonkabel moeten bewaken in Beuningen op de Denekamperstraat van 11 tot 2 uur. De bewaking loopt van de Poppe tot Denekamp en gaat dag en nacht door. Daags 4 uur en ‘s nachts 3 uur. Alle mannen van de gemeente Losser van 16 tot 60 jaar moeten hieraan meedoen op straffe van ernstige gevolgen.
Maandag 5 tot vrijdag 16 Mei – Ben op reis en zal globaal omschrijven wat er gebeurd is. Hevige bomaanvallen zijn gedaan op Hamburg, Bremen en Helgoland. Oldenzaal ligt vermoedelijk op de route naar het Noorden, zware bommenwerpers trokken over onze stad. Koningin Wilhelmina heeft een radiorede gehouden waarin zij zelfs sprak van ‘schurken’ waarvoor in het nieuwe Nederland geen plaats meer zal zijn (N.S.B.?). De bezettingstroepen in Oldenzaal zijn deze week grotendeels vertrokken, maar zullen waarschijnlijk wel weer door nieuwe vervangen worden, jongere. Zondag heeft Seiss een rede gehouden die huis aan huis per post bezorgd is. Wat een verkwisting!
Zondag 18 Mei – Hevige bombardementen op de grote stad Keulen, grote aantallen doden werd er gemeld. Ook is bekend gemaakt dat reeds 6 vooraanstaande Nederlanders die in Buchenwald gevangen zaten, gestorven zijn. De nabestaanden kunnen tegen 75 gulden de as toegestuurd krijgen. Drie van de zes waren gijzelaars voor Indië, met verlof in Nederland.
Woensdag 21 Mei – Vanmorgen van 5 tot 8 uur weer op kabelwacht gestaan. N.S.B.’ers zijn vrijgesteld. Ook Rijksambtenaren hoeven niet meer te staan. Dezer dagen verwacht men vanuit Nederland een zeer groot troepenvervoer, waarschijnlijk met bestemming voor de Russische grens. Het personenvervoer ligt vrijwel geheel stop in Nederland, men verwacht een 80 treinen met troepen die Oldenzaal zullen passeren. Overal zijn de Duitsers aan ‘t inpakken, de bezette scholen zijn momenteel leeg. De marechaussee in Oldenzaal schijnt vrijwel alleen nog maar uit N.S.B.’ers te bestaan.
Zaterdag 24 Mei – Oldenzaal is inderdaad leeg en gezuiverd van de Duitse soldaten. Wat een opluchting. Alle gebouwen waar ze in hebben gezeten, zijn echter verzegeld, er mag geen mens in. Hele wagons kaas, sigaren, koffie en vet, enz., verpakt in groenteblikken zijn eveneens de grens overgegaan.
2e Pinksterdag 2 Juni – In Oldenzaal zijn de Duitse soldaten in de Landbouwschool weer teruggekeerd.
Woensdag 24 Juni – In Noord Deurningen zijn valschermjagers naar beneden gekomen. Het schijnen volgens goede bronnen Engelsen te zijn geweest. Er wordt nu voordurend gepatrouilleerd met motoren.
Maandag 30 Juni – Alle portretten van de levende leden van ‘t huis van Oranje moeten uit openbare lokaliteiten verdwijnen. Ook in Oldenzaal hebben relletjes plaats. N.S.B.’ers hebben in de stationswachtkamer het portret nam de Koningin vernield. De spoorwegen, als zijnde eigenares, zal hier een proces van maken. Vanavond is een troep N.S.B.’ers onder bescherming van marechaussee en politie door de stad getrokken en heeft in alle café’s briefjes opgehangen: Joden niet gewenst. En gekeken of er geen portretten van de Koningin hingen. De ploerten! Een jongen die ‘O.B.’ riep is door de Marechaussee meegenomen. Verleden week heeft in de kranten de oproep gestaan dat iedereen z’n koper, tin en nikkel moet inleveren. ‘t Zal ons benieuwen wat ze bij elkaar krijgen, maar ‘t zal niet veel zijn.
Dinsdag 1 Juli – Colijn en alle leiders van de Anti-Revolutionaire partij in ons land zijn gevangen genomen. Men zegt dat Hitler dood is. Vanmiddag weer kabelwacht geweest.
Maandag 7 Juli – De schoolkinderen hebben formulieren meegekregen. Wie twee Duits-geboren grootouders heeft, is Volks-Duitser. Die kinderen moeten waarschijnlijk naar de Duitse school. Jam, stroop en dergelijke producten zijn nu ook al gedistribueerd. De extra brood- en ei-rantsoenen zijn opgehouden. Het Lyceum is nog steeds niet ter beschikking gesteld. De wacht bij de kabel is afgelopen!!!!
Dinsdag 8 Juli – De bombardementen houden nacht aan nacht aan. In Oldenzaal zijn enige brandbommen gevallen en in de buurt zijn zoeklichten in elkaar gebombardeerd. Er schijnt een kettingbrief te circuleren, waarin men gewaarschuwd heeft dat men omstreeks de 14e Juli, wanneer de Engelse zender het sein geeft, voor 4 dagen voedsel en water in huis moet hebben, daar ‘t water waarschijnlijk vergiftigd zal worden. Zaterdag is in Oldenzaal Geelkerken geweest en heeft het kringhuis van de N.S.B. geopend. De volgende morgen hingen de N.S.B. vlag en de Orange-blanje-bleu vlag half stok.
Vrijdag 18 Juli – Gisteren is een trein met vrijwilligers voor Rusland Hengelo gepasseerd. Het ware grotendeels jongens van ongeveer 17 jaar. Een stel N.S.B.’ers hier hebben Joodse gasten van ‘het Zwaantje’ gisteravond uit hun bed gehaald, naar buiten gegooid en hen de koffers achterna gesmeten.
Vrijdag 25 Juli – Het vliegveld Twente schijnt weer druk bevolkt te zijn. Afweergeschut en vele jagers. Er komt weer heel wat de grens over, Holland in. Vannacht zijn hier vier van onze N.S.B-ertjes opgepikt, omdat ze ná twaalf uur papiertjes aan het opplakken waren!
Maandag 4 Augustus – De propaganda voor ‘t Vrijwilligers-Legioen wordt al groter. Men zegt dat alle N.S.B.’ers voor de dienst opgeleid zullen moeten worden. Een mooie opruiming zou het zijn.
Woensdag 6 Augustus – Aardappelen zijn momenteel haast niet te krijgen. Alle mooie praatjes over slechte aardappelenoogst staan in de krant, maar in waarheid zullen ze wel naar Duitsland gaan. Volwassenen kunnen alleen nog maar ondermelk krijgen.
Dinsdag 12 Augustus – Overijssel heeft een nieuwe commissaris gekregen: de N.S.B. burgemeester van Tubbergen, von Bönninghausen. Aan de ingangen van de verschillende gemeenten staan bordjes: Beperkte bewegingsvrijheid voor Joden. Gas en electriciteit zijn op een zeer laag rantsoen gesteld. Men veronderstelt dat we van de winter ook geen kolen meer krijgen.
Zaterdag 16 Augustus – Onze ‘Bata-meneer’ schijnt voor straf z’n mooie pakje niet aan te mogen, omdat hij de Partij opgelicht heeft. Het rantsoen aardappelen is weer op 1,5 KG gesteld, wat véél te weinig is. Wat eieren betreft, krijgen we nog één ei in 14 dagen, dan 1 x een ei per maand en dan is het afgelopen.

En hier houdt het dagboek dan op.